Sołtan Adam Lew (1824–1901), ziemianin, powstaniec 1863 r., bibliofil. Ur. 30 I w Zdzięciole, był synem Adama (zob.) i Idalii z Pociejów, starszym bratem Michała (zob.).
Od r. 1831, po emigracji ojca zaangażowanego w powstanie listopadowe, S. wraz z braćmi wychowywał się u dziadka Stanisława Sołtana (zob.) w Rydze. W r. 1835, na mocy ukazu cara Mikołaja I, został zabrany rodzinie i przymusowo oddany do moskiewskiego Korpusu Kadetów, gdzie pozbawiono go jakichkolwiek kontaktów z bliskimi i poddano rusyfikacji. Dopiero po ukończeniu korpusu i odbyciu obowiązkowej służby wojskowej pozwolono mu ok. r. 1848 wziąć dymisję i objąć odziedziczony po matce majątek Terebieżów (Cierebieżów) nad Horyniem na Polesiu, liczący 8 tys. dziesięcin. Sprzedał go w r. 1856 Cezarowi Olszy i wyjechał do Prus. Jeszcze w grudniu 1852 spotkał się w Warszawie z serdecznym przyjacielem ojca – Zygmuntem Krasińskim; z samym ojcem zobaczył się dopiero po 27 latach rozstania w Berlinie w r. 1857. Gościł wówczas w Waplewie, niedaleko Malborka, u siostry Marii, żony Alfonsa Sierakowskiego (zob.).
W r. 1863 uczestniczył S. w walkach powstańczych na Wołyniu. W okolicach Stolinia, należącego do jego brata Aleksandra, zetknął się z Romualdem Trauguttem (wydarzenia te wzmiankuje S. w swym Wspomnieniu o Krzysztofie Szczycie, w: Z. Krasiński, Listy do Adama Sołtana). W poł. czerwca t.r., na czele ponad trzystuosobowego oddziału walczył S. w okolicach Dubna; przesuwając się w kierunku Mozyrza, oddział ten został zaatakowany i rozbity przez wojska rosyjskie. Dalsze losy S-a w powstaniu styczniowym nie są jasne. W listopadzie t.r. był już w Brodach, skąd, by uniknąć deportacji do Rosji, wyjechał do Drezna. Tam zaprzyjaźnił się z Józefem Ignacym Kraszewskim. Wiosną 1864, będąc we Florencji, poznał i wsparł finansowo Teofila Lenartowicza. Uzyskał w tym czasie obywatelstwo francuskie, ale osiadł w Prusach, mieszkając na przemian u siostry w Waplewie oraz w Poznaniu. W r. 1864 rozpoczął regularną korespondencję z Kraszewskim (w B. Jag. zachowało się 768 listów z l. 1864–87). Zasługą S-a było zainteresowanie pisarza problematyką Pomorza Nadwiślańskiego (informacje z korespondencji wykorzystywał Kraszewski w „Rachunkach” i „Tygodniu” drezdeńskim) oraz uzyskanie jego poparcia dla inicjatyw inteligencji polskiej na Pomorzu, polegających przede wszystkim na szerzeniu oświaty wśród ludu. We wrześniu 1867 Kraszewski odwiedził Waplewo, a S-owi zadedykował tom „Rachunków” z tego roku (P. 1868). Niebawem S. ukończył kopiowanie listów Zygmunta Krasińskiego do swego ojca, dodając do nich objaśnienia. Ów materiał, przesłany Kraszewskiemu do Drezna z końcem maja 1868, miał być mu pomocny w napisaniu obszernej biografii poety, do czego w końcu nie doszło. Z Waplewa pisywał S. korespondencje m.in. do „Dziennika Poznańskiego”, „Tygodnika Wielkopolskiego”, „Gazety Toruńskiej”, której był akcjonariuszem, a także do „Tygodnia”. Interesował się pracami nad szerzeniem świadomości narodowej na Pomorzu Nadwiślańskim, m.in. działalnością Tow. Rozpowszechniania Książek Ludowych, w ramach którego miał zostać jednym z «powiatowych księgarzy» oraz Tow. Moralnych Interesów Ludu Polskiego, które powstało w Toruniu w r. 1869. S. bowiem, w tym czasie przeciwnik politycznych demonstracji i spisków, do rozwoju oświaty przykładał szczególną wagę.
S. żywo reagował na sytuację polityczną w Europie na przełomie l. sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Zagrożenie dla Polski widział nie tylko ze strony Rosji, ale przede wszystkim Prus, zwłaszcza po wygranych przez nie wojnach z Austrią w r. 1866 i Francją w l. 1870–1. Jego nakładem ukazała się broszura: Austria ocalić się może (Drezno 1868). Po klęsce Francji, mając obywatelstwo francuskie, pisał do Kraszewskiego: «wolę być Francuzem, a dziś bardziej jak kiedykolwiek; oni cierpią, więc zostanę ich obywatelem i nadal» (14 II 1871). Gotów był nawet na opuszczenie Prus. Zapewne w czasie wojny prusko-francuskiej S. rozpoczął współpracę z wywiadem francuskim, zwerbowany doń przez Kraszewskiego. Zbierał materiały dotyczące przygotowań wojskowych Prus i pomagał w zorganizowaniu siatki wywiadowczej na terenie zaboru pruskiego, a nawet w samych Niemczech. W tym celu wyjeżdżał do Poznania i Berlina. Zimą 1876 odwiedził chorego Kraszewskiego w Dreźnie.
Troskliwie opiekował się S. biblioteką dworską w Waplewie (prace biblioteczne rozpoczął w r. 1866), zbiorami sztuki i rodzinnymi pamiątkami Sierakowskich, Sołtanów oraz Pociejów. Uporządkował księgozbiór, liczący ok. r. 1881 ponad 10 tys. tomów i sporządził do niego alfabetyczny katalog kartkowy. Biblioteka w Waplewie stała się jedną z największych polskich bibliotek prywatnych na tym terenie (w czasie drugiej wojny światowej uległa rozproszeniu). Z Prus Wschodnich zwracano się do S-a z prośbą o pomoc w założeniu bibliotek polskich. Ze zbiorami waplewskimi zapoznawał S. goszczących tam: Oskara Kolberga (we wrześniu 1875), Jana Matejkę, Stanisława Tarnowskiego i in. S. interesował się też historią swojej rodziny, poświęcił jej artykuły: Sołtanowie herbu Sołtan („Kronika żałobna rodzin wielkopolskich”, P. 1877), oraz Aleksander Sołtan, „consiliarius” i „cambellanus” Karola Zuchwałego, kawaler Złotego Runa („Litwa i Ruś” R. 2: 1913 z. 10–12). Był jednym z inicjatorów „Złotej księgi szlachty polskiej” Teodora Żychlińskiego, której wydanie wspierał finansowo. Przyczynił się do utworzenia Kółka Towarzyskiego Polskiego (1877) w Królewcu przy tamtejszym uniwersytecie.
Na wiadomość o aresztowaniu Kraszewskiego przez władze niemieckie, w czerwcu 1883 uciekł S. do Galicji, ale gdy policja nie wpadła na ślad jego powiązań z pisarzem, po pewnym czasie powrócił do Waplewa. W l. dziewięćdziesiątych odwiedzał Gdańsk. Interesował się historią miasta, a zwłaszcza postacią bpa Jana Dantyszka, do którego biografii zgromadził ciekawe dokumenty. W r. 1892 podarował Bibliotece AU w Krakowie zespół korespondencji i dokumentów odnoszący się do efemerycznego, tajnego «Rządu Narodowego» z r. 1877, który powstał w związku z wojną rosyjsko-turecką. Uchodził S. za «wzór szlachetności, uczynności, abnegacji; […] w rozmowie cięty, nieustępliwy i bezkompromisowy» (M. Wicherkiewiczowa), wyróżniał się «wybitnie polskimi cechami i nadzwyczajną bujnością myśli i uczuć», lubił polowania, «do Litwy tęsknił ustawicznie» („Gaz. Gdań.” 1901). Tragiczne dzieciństwo S-a i jego braci stało się motywem polskiej legendy martyrologicznej; Maria Konopnicka w przekonaniu, że S., by uwolnić się od służby w wojsku rosyjskim popełnił samobójstwo, nosiła się w r. 1888 z zamiarem literackiego przetworzenia jego losów. S zmarł 6 II 1901 w Waplewie i tam został 9 II pochowany.
S. nie był żonaty.
Portret S-a, pędzla L. Sy, znajdował się do r. 1939 w Waplewie; Fotografie S-a z ok. r. 1863 i 1866 w B. Jag.: sygn. I. F. 1079, I. F. 1080; – Estreicher w. XIX; Nowy Korbut, XII; Oracki, Słown. Warmii XIX i XX w.; Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, Gd. 1997 IV (M. Mroczko); Słown. Pracowników Książki Pol.; Żychliński, II 311, XXIV 208–9; Lewak-Więckowska, Zbiory B. Rap., Katalog; Rodziewicz K., Katalog zbioru obrazów […] hrabiów Sierakowskich w Waplewie (Prusy Zachodnie), P. 1879; – Aftanazy R., Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, Wr. 1992 II; Bieńkowski W., Oskar Kolberg w Królewcu w 1875 roku, w: Królewiec a Polska, Red. M. Biskup, W. Wrzesiński, Olsztyn 1993 s. 136; Bukowski A., Waplewo, Wr. 1989; Danek W., Publicystyka Józefa Ignacego Kraszewskiego w latach 1859–1872, Wr. 1957; Fabiani-Madeyska I., Odwiedziny Gdańska w XIX w., Gd. 1967; Fras Z., Suleja W., Poczet agentów polskich, Wr. 1995 s. 97–8; Galos A., Z dziejów stanowiska opinii polskiej wobec Mazur w XIX wieku, w: Prusy Wschodnie w polskiej opinii publicznej XIX i XX wieku, Olsztyn 1992 s. 17–18, 20, 23–4; Konieczny J., Ziemia chełmińska w świetle korespondencji z Pomorza do J. I. Kraszewskiego, „Roczn. Grudziądzki” T. 3: 1963 s. 97, 103–4, 108, 112; Kozłowski E., Generał Józef Hauke-Bosak 1834–1871, W. 1973; Sudolski Z., Korespondencja Zygmunta Krasińskiego. Studium monograficzne, W. 1968; Veritate et scientia. Księga pamiątkowa w 125-lecie Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Red. A. Gąsiorowski, W.–P. 1982; Wróblewski J., Polskie biblioteki ludowe w zaborze pruskim na terenie Rzeszy Niemieckiej w latach 1843–1939, Olsztyn 1975 s. 47; Żmigrodzki J., Józef Bosak-Hauke, „Niepodległość” T. 8: 1933; – Borne A., Ślaska K., Wicherkiewiczowa M., Trzy pamiętniki pomorskie, Oprac. J. Borzyszkowski, Gd. 1982; Galicja w powstaniu styczniowym; Józef Ignacy Kraszewski. Teofil Lenartowicz. Korespondencja, [Oprac.] W. Danek, Wr. 1963; Kolberg O., Korespondencja, Wr. 1965 cz. 1; Konopnicka M., Korespondencja, Wr. 1971 I; Krasiński [Z.], Listy do Adama Sołtana, Oprac. Z. Sudolski, W. 1970; Kraszewski J. I., Listy do Adama i Joanny Miłaszewskich, rodziny Langie, Walerego Eljasza-Radzikowskiego, Oprac. W. Danek, Wr. 1966; Tarnowski S., Z wakacyj (Prusy Królewskie), Kr. 1894 II 275, 280–1; – Nekrologi z r. 1901: „Dzien. Pozn.” nr 32, 36; „Praca” nr 7; – B. Czart.: rkp. Ew. 1022 k. 523–523v., rkp. Ew. 1151 k. 83–84; B. Jag.: rkp. 6533 t. 73, rkp. 6534 t. 74; B. Kórn.: rkp. 1691; B. Narod.: rkp. 2674 k. 141–142, rkp. 8313 k. 5–10, rkp. 9611 t. 3 k. 135–44, rkp. 9637 t. 3 k. 136–43; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 1881 t. 2–4, rkp. 2064 t. 2, rkp. 2210 t. 13; Muz. Liter. im. A. Mickiewicza w W.: rkp. 223, 329 t. 10 k. 85.
Elżbieta Orman-Michta